Ostatnie dekady XVIII wieku należały do najgorszych okresów w historii Polski. Dawniej potężna Rzeczpospolita znalazła się w stanie kompletnego upadku. Kraj padł ofiarą rozbiorów, które początkowo pozbawiły go znacznej części terytorium, aby ostatecznie doprowadzić do jego całkowitej likwidacji. Zwykle ocenia się te wydarzenia z różnych perspektyw, choć często zapomina się przy tym o sytuacji finansowej ówczesnej Rzeczpospolitej. Jak wszystkie zawirowania polityczne, również rozbiory Polski doprowadziły do poważnego kryzysu finansowego.
Początki kryzysu
Kryzys bankowy z 1793 roku doprowadził niemalże do upadku całego sektora bankowego w Rzeczpospolitej. Banki w naszym kraju nie miały wówczas jeszcze zbyt długiej tradycji. Początki prawdziwej bankowości sięgają pierwszych lat XVIII stulecia. Banki w Warszawie zakładali przede wszystkim kupcy obcego pochodzenia. Jednym z pionierów polskiej bankowości był Szkot, Piotr Tepper. Jego adoptowany siostrzeniec, Piotr Tepper młodszy, uzyskał pod koniec XVIII wieku uznanie swojego tytułu szlacheckiego na terenie Polski.
W ostatnich dekadach XVIII stulecia w Warszawie działało już kilka banków. Ostatni król Polski, Stanisław August Poniatowski, wielokrotnie opierał się na ich pomocy finansowej w swoich rządach. Właściciele najważniejszych z nich byli jednocześnie najbogatszymi ludźmi Rzeczypospolitej – ich majątek nierzadko znacznie przekraczał budżet całego państwa. Śmiało można powiedzieć, że pod koniec istnienia Rzeczpospolitej to właśnie prywatni bankierzy stanowili fundament funkcjonowania całych finansów państwa.
Pod koniec istnienia państwa planowanie przeprowadzenie gruntownej reformy finansów, na co niemały wpływ miał właśnie rozwój bankowości. Zamierzano m.in. stworzyć bank centralny, pierwszą tego typu instytucję w Polsce. Zamierzenia te nie zostały jednak zrealizowane z powodu zawirowań politycznych i ostatecznej likwidacji państwa polskiego.
Zawirowania polityczne i kryzys polskich banków
Ostatnie dekady XVIII stulecia były bardzo chaotycznym czasem nie tylko dla Polski. Właściwie cała Europa pogrążyła się wówczas w ogromnej niestabilności politycznej i społecznej.
Wydarzeniem które wstrząsnęło całą Europą była Wielka Rewolucja Francuska. W jej wyniku duża część francuskiej arystokracji została wypędzona z ojczyzny. Aby przetrwać, ludzie ci masowo zaciągali pożyczki w bankach – szczególnie niemieckich i holenderskich – nie mając praktycznie żadnych widoków na ich spłatę. Problem ten miał tak dużą skalę, że szybko stał się ogromnym problemem dla całego sektora bankowego.
Sama Rzeczpospolita również znajdowała się w krytycznym położeniu. Po przegranej wojnie z Rosją, w 1793 roku doszło do drugiego rozbioru Polski. W rozbiorach wzięły udział również Prusy, do których należał już m.in. Berlin. To właśnie na współpracy z berlińskimi bankierami w dużym stopniu opierali swoją działalność najważniejsi polscy bankierzy, na czele ze wspomnianym już Piotrem Tepperem. W 1792 roku Tepper nie zdołał uzyskać w Berlinie planowanej pożyczki, co doprowadziło jego bank do kryzysu i utraty płynności finansowej. Ponieważ był on najważniejszą instytucją tego typu w ówczesnej Warszawie, pociągnęło to za sobą załamanie całego sektora bankowego w Polsce.
Upadek gigantów bankowych i następstwa kryzysu
Warszawę ogarnęła panika. Zamożni klienci banków zaczęli masowo wycofywać z nich swoje udziały, co w krótkim czasie doprowadziło do niemożności wypłacania przez nie środków. Kryzys spowodował ogromne zubożenie wielkiego grona ludzi dotychczas inwestujących w rozwijający się sektor bankowy w Polsce. Zahamowało to rozwój gospodarczy polskich ziem i jeszcze bardziej pogłębiło krytyczny stan, w jakim znajdował się kraj. Skutki kryzysu były odczuwane przez długi czas, nawet po ostatecznej likwidacji Rzeczypospolitej.
Sam Tepper wkrótce padł ofiarą linczu ze strony wściekłego tłumu. Już po jego śmierci okazało się, że jako najważniejszy bankier w Warszawie pomagał Rosjanom w korumpowaniu Polskich urzędników i zdobywaniu przez Moskwę jak największych wpływów w Warszawie.
Kryzys roku 1793 należy do całej serii problemów i nieszczęść, jakie dotknęły Polskę pod koniec XVIII wieku. Dziś jest to wydarzenie w dużym stopniu zapomniane i pomijane, choć w rzeczywistości miało ono ogromny wpływ na późniejsze gospodarcze losy wszystkich ziem polskich.
